اوراق صکوک
صکوک، جمع کلمه عربی «صک» و برگردان واژه چک در زبان فارسی بوده و نوعی اوراق بهادار اسلامی است که با درگیرکردن یک دارایی مشخص فیزیکی منطبق با قانون بانک‌داری بدون ربا است.
«تبدیل کردن دارایی‌ها به اوراق بهادار» فرآیندی است که طی آن، دارایی‌های موسسه (بانی) از ترازنامه آن جدا می‌شود، در عوض، تامین وجوه توسط سرمایه‌گذارانی انجام می‌شود که یک ابزار مالی قابل مبادله را می‌خرند و این ابزار نمایان‌گر بدهکاری مزبور است، بدون این که به وام‌دهنده اولیه مراجعه‌ای صورت پذیرد.
صکوک گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیان‌گر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده صکوک، مالک دارایی، منافع حاصل از دارایی یا ذینفع یک فعالیت سرمایه‌گذاری می‌شود.
انواع ۱۴ گانه صکوک:
(اجاره، سلم، استصناع، مرابحه، مشارکت، مضاربه، نماینده سرمایه‌گذاری، مزارعه، مساقات، ارائه خدمات، حق‌الامتیاز، مالکیت دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود، مالکیت منافع دارایی‌های موجود و مالکیت منافع دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود.) از بین ۱۴ نوع صکوک فوق، تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه رایج هستند.
صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیرمجموعه ابزار بدهی هستند.
صکوک مشارکت و مضاربه زیرمجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند.
صکوک استصناع (سفارش ساخت) اوراق بهاداری است که ناشر بر اساس قراردادِ سفارش ساخت، منتشر می‌کند. قرارداد سفارش ساخت، قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل دارایی مشخصی را در زمان معین متعهد می‌شود. این اوراق، قابل‌معامله در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس هستند.
صکوک اجاره، بیان‌گر مالکیت واحدهای سرمایه‌گذاری با ارزش برابر از دارایی‌های بادوام فیزیکی است که به یک قرارداد اجاره، آن‌طور که در شریعت تعریف شده، پیوند خورده است. این دارایی‌های با دوام فیزیکی شامل زمین، ساختمان و تاسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و وسایل نقلیه عمومی بوده که باید قابل تفکیک، دارای پوشش بیمه‌ای مناسب، فاقد محدودیت یا منع قانونی بهره‌برداری و عدم مالکیت مشاع باشند. ارکان در صکوک اجاره عبارتند از: بانی، ضامن، متعهد پذیره‌نویس، حساب رس، بازارگردان، نهاد واسط و عامل فروش.
در اوراق صکوک اجاره: ابتدا شرکتی که احتیاج به نقدینگی دارد (بانی)، یک‌سری از دارایی‌های خود را که برای اجاره مناسب هستند، انتخاب می‌کند. سپس یک شرکت با هدف خاص (شرکت ناشر) تاسیس می‌کند. این شرکت با هدف خاص از لحاظ قانونی دارای یک شخصیت کاملا مستقل است. بانی دارایی‌های منتخب را (به صورت یک سبد دارایی) به شرکت ناشر (با مقصد خاص) می‌فروشد، با این توافق که شرکت با مقصد خاص پس از خرید دارایی‌ها، بار دیگر آنها را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت اجاره و همچنین مبلغ اجاره‌بها با توافق طرفین تعیین می‌شود. (بانی دارایی خود را فروخت. به نقدینگی رسید و دوباره دارایی‌ها را اجاره کرد.)
در مرحله بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی‌های خود را به اوراق بهادار (صکوک) تبدیل می‌کند. اوراق صکوک دارای ارزش مساوی است و هر یک بیان‌گر مالکیت مشاع قسمتی از دارایی‌های مورد اجاره هستند. خریداران اوراق صکوک به نسبت میزان ارزش اوراق خود در مالکیت آن دارایی‌ها به صورت مشاع شریک می‌شوند.
بانی به موجب قرارداد اجاره، باید مبلغ اجاره‌بها را در اختیار شرکت ناشر قرار دهد. شرکت ناشر نیز باید اجاره بها را بین دارندگان صکوک تقسیم کند. هنگامی که مدت زمان اجاره به پایان می‌رسد، پرداخت اجاره‌بها نیز متوقف می‌شود و مالکیت دارایی‌های مورد اجاره نیز در اختیار دارندگان صکوک است.
پس از پایان مدت اجاره، اگر ارزش بازاری دارایی‌ها، بیش از مبلغ اسمی مندرج در اوراق صکوک باشد. دارندگان صکوک با فروش دارایی‌ها، سود سرمایه‌ای به دست می‌آورند و در غیر این صورت با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. بنابراین در حالی‌که درآمد حاصل از اوراق صکوک نسبتا پایدار و دارای ریسک اندکی است. (اجاره بهایی که دریافت کردند.) اما خود اوراق می‌توانند با ریسک کاهش قیمت مواجه شوند. طبیعتا این موضوع می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاران برای خرید صکوک را کاهش دهد. به همین دلیل معمولا همراه با اوراق صکوک یک سند اختیار فروش نیز در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرد تا در صورت تمایل بتوانند دارایی‌های مربوطه را در زمان انقضای قرارداد اجاره به قیمت اسمی به خود بانی بفروشند.
ظاهرا انتشار اولین اوراق صکوک در اسفند ماه 1389 (3ماهه اول 2011) در ایران اتفاق افتاد.
لطفا درباره تاثیر موارد زیر برای صحت معامله فکر کنید:
* صوری یا واقعی بودن ماهیت شرکت ناشر
* معین بودن دوره اجاره
* بانی دارایی خود را فروخت و دوباره اجاره کرد. او اجاره می‌کند (به شرط تملیک خودش) یا آن که به خریدار اختیار می‌دهد در صورت تمایل به قیمت اولیه به خود بانی بفروشد؟
* اگر پرداخت اجاره بر اساس شاخص لایبور Lodon Inter-Bank Offer Rate (LIBOR) انجام شود. ایرادی ندارد؟
* چه عواملی این اوراق را به اجاره واقعی و سایر معاملات حلال نزدیک و از ربا دور می‌نماید؟
