ضوابط کلی معاملات و تعاملات مالی اقتصادی
بسمه تعالی
در این متن کوتاه درباره انواع بازارها و چهار شاخص و ضابطه معاملات حلال صحبت می کنیم.
مردم با انواع بازارها مواجه هستند و هر ساله ده ها نوع قرارداد جدید برای بازارها، بورس، بیمه، ضمانت ها و ... ابداع می شود.
در این متن کوتاه می خواهیم قدری قدرت تشخیص پیدا کنیم و بتوانیم معاملات، تعاملات و تصمیمات حلال و حرام را تشخیص بدهیم. با ما همراه باشید:
انواع بازارها
بازارهای فیزیکی و مجازی (الکترونیکی)، بازارهای سنتی، بورس اوراق بهادار، بورس کالا commodity Exchange مثل فلزات و مواد معدنی و کانی ها، انرژی، نفت و گاز..... محصولات کشاورزی، بورس محصولات هنری و مالکیت آثار هنری و بازارهای فرابورس otc
بازارهای پولی mony market (معامله دارایی های مالی با سررسید کمتر یک سال)
و بازارهای سرمایه capital market (معامله دارایی های مالی با سررسید یک سال و بیشتر و یا دارایی های بدون سررسید)
بازارهای فرابورس
بازار ارز forex Exchange
و تقسیم بندی بازارها به بازارهای تسخیر شده، در دسترس و هدف
همه و همه بازار هستند. بازار شامل تمام خریداران و فروشندگانی است که در حال داد و ستد کالاها یا خدمات خاصی هستند.
در هر کدام از این بازارها و فرصت ها Stage امکان معاملات حلال و حرام وجود دارد.
دو دسته کلی احکام اسلامی
احکام اسلام در یک تقسیم بندی کلی، به دو دسته تقسیم می‌شود:
۱. احکام تأسیسی ۲. احکام امضایی
بر اساس این تقسیم‌بندی، سنت‌ها و مقرراتی که پیش از اسلام وجود داشته و شارع اسلام نیز آنها را به شرط رعایت برخی ضوابط و شرایط پذیرفته و تأیید کرده است «احکام امضایی» و احکامی‌که پیش از اسلام وجود نداشته و شارع برای نخستین بار آنها را وضع کرده «حکم تأسیسی» نامیده می‌شوند.
شارع مقدس در برخورد با معاملات عرف و عقلا، روش امضایی را پیش گرفته است. به این معنا که کلیه معاملات و عقدهایی که بین افراد جامعه منعقد می‌شود، از نظر اسلام مورد تأیید می‌باشد به شرط اینکه ضوابط زیر در آنها رعایت شده باشد:[i]
دو جنبه مهم روزی زندگی، ثروت ها و درآمدها
روزی حلال
روزی طیب
خداوند یکتا در آیه ۱۶۸ سوره بقره به هر دو جنبه اشاره فرموده است: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»
ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گامهای شیطان، پیروی نکنید! چه اینکه او، دشمن آشکار شماست!
تفصیل روزی حلال و طیب در آیات دیگر کلام خداوند و روایات امامان معصوم(ع) بیان شده است. ما برای حفظ و بهبود جامعه بسیار محتاج هدایت الهی و تشخیص درست و به کارگیری فرامین در این زمانه پر آشوب هستیم.
چهار ضابطه اسلام برای امضای قراردادها و تعاملات متنوع مالی دنیا
مهم: سه شرط عدم ضرر و زیان، عدم غرر و عدم ربا بر شرایط عمومی مقدم هستند
پس تا موقعی که معامله ضرری (مثل قمار، احتکار، کم فروشی و ...) باشد کار به شرایط عمومی (مثل رضایت طرفین) نمی رسد
1- شرایط عمومی متن قرارداد، طرفین و کالا و بها: برخی از آن به عنوان قاعده ممنوعیت اکل مال بباطل نام می برند. کلیه معاملات و قراردادهایی که به دلایلی مانند: عدم اهلیت طرفین قرارداد و یا رعایت نشدن شرایط عمومی‌صحت قراردادها باطل باشد، ممنوع می‌باشد.[ii] منظور از اکل: دارایی انسان است. هر آنچه انسان به آن تصرف داشته و مصرف می‌کند. معامله صحیح که (اکل مال بباطل) نباشد، به شرایط مهمی در اشخاص معامله کننده، مورد معامله و شکل معامله بستگی دارد.
بر همین اساس قانون‌گذار در ماده ۱۹۰ قانون مدنی شرایط کلی صحت معامله را بیان کرده است. این ماده در چهار بند است:
قصد طرفین و رضای آنها؛
اهلیت طرفین؛
موضوع معین که مورد معامله باشد؛
مشروعیت جهت معامله.
بسیاری از صفحات وب به جزییات شرایط عمومی اشاره کردند. روی دو منبع زیر ضربه بزنید:
2 – ممنوعیت ضرر و زیان عمده: مثل احتکار و کم‌فروشی، شرع مقدس اسلام تنها آن گروه از معاملات و مبادلات را تأیید می‌کند که اصل معامله، اطلاق معامله و یا شرایط معامله، باعث ضرر و ضرار نشود. [iii]
چاپ پول پر قدرت برای جبران کسری بودجه و بسیاری از تصمیات نادرست مسولان دولتی در این خصوص قابل بحث است و ضرر و زیان خیلی بیشتری نسبت به یک بنگاه خرد دارد.
همچنین فعالیت شرکت های بازاریابی هرمی، بخت آزمایی ها، کم فروشی ها، گران فروشی ها، برخی قرعه کشی ها، برخی معاملات بورس با مارجین بالا (ترید)؛ در این خصوص قابل بحث هستند.
3- ضابطه ممنوعیت مخاطره زیاد (غرر): مثل فریب دادن دیگران، کلیه قراردادهایی که به هر دلیلی مانند خدعه، غفلت و جهالت، منافع طرفین قرارداد را به خطر بیاندازد، ممنوع می‌باشد.[iv] معامله غرری، یعنی معامله‌ای که به خاطر ذات پر خطر آن شبیه قمار باشد. غرر به فریب دادن، چیزی را بر خلاف آنچه هست نمودن، به امر باطل امیدوار ساختن، اظهارخیرخواهی و نهان داشتن سوءقصدی است که در دل دارد... گفته می شود. بیع غرری را از آن جهت غرری می‌نامند که مال و سرمایه فرد به مخاطره می‌افتد و اگر احتمال این مخاطره از حدی فراتر رود، تجارت را مخل و ممنوع می‌سازد. عالمان دینی یکی از ارکان درستی داد و ستد را غرری نبودن آن شمرده‌اند و معامله‌ای که موجب غرر باشد، باطل و فاسد می‌دانند. مگر چاره‌ای برای رفع غرر یا جبران آن انجام شود.
دقت کنید که مخاطره زیاد مساله ای جدا از رضایت طرفین است. رضایت طرفین در شرط اول است ولی اگر معامله پر مخاطره یا همراه با زیان زیاد یا ربا باشد جداگانه مطرح می شود و رضایت طرفین در این موارد کافی نیست.
4-ضابطه ممنوعیت ربا: کلیه معاملاتی که به نحوی در آنها نوعی از انواع ربا وجود داشته باشد ممنوع می‌باشد. [v]
تقسیم بندی های ذکر شده توسط برخی از اندیشمندان قبلا مطرح شده است:
اهمیت مال حلال
استفاده از مال حرام، نادرست است. در نتیجه آن، عهد خدا و ولایت حجت او کنار گذاشته می‌شود. حوادث هولناک تاریخ و قساوت قلب به وجود می‌آید. سایه فقر و غم جامعه را در بر می‌گیرد. فساد زیاد می‌شود و کوشش خوبان برای پاکی و عفت، اثر خود را از دست می‌دهد.
به واسطه اموال حرام، عهد پروردگار فراموش می‌شود[vi] و ملتها در گمراهی و سرگردانی با شیاطین، هم آغوش می‌گردند. دعاها از درگاه خدا رد می‌شود.[vii] فساد اخلاقی و اجتماعی در جامعه شیوع مییابد. مال حرام به سان خورهای جامعه را به سوی فساد جنسی و ناپاکی میکشاند[viii] و زمینه پرورش نسلهای امام کُش[ix] و بی برکتی کسب و کار به وجود می‌آید. در تقابل حکومتها، نظام کفر و الحاد جهانی به خاطر زشتیها و نارساییهای خود در سراشیبی سقوط میرود و ما برای حفظ جامعه و انتظار سازنده و موثر به سوی منجی عالم باید در پیشگیری و درمان اموال حرام جامعه کوشا باشیم.[x] امیدوارم بیشتر سعی کنیم.
منابع
[i]. موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص77
[ii]. موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص78
[iii] - در حدیثی از حضرت رسول اکرم (ص) آمده است: «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» و در جایی دیگر از آن حضرت آمده است : «لاضرر و لا ضرار علی مومن» در این روایات و روایات مشابه، ضرر در مورد نفس و مال استعمال شده است. هر آنچه موجب ضرر رسانیدن و ضرر دیدن چه در بعد شخصی (افراد) و چه در بعد اجتماعی (اختلال در نظام اقتصادی، اجتماعی) گردد، حرام می‌باشد. چون هر فعالیتى که جامعه و نیروى انسانى و سرمایه را از سمت تولید به سمت بورسبازى و واسطهگرى بکشاند، ضداقتصاد است و در طولانى‌مدت، جامعه را به رکود و شکست مىکشاند. فعالیت‌های قمارگونه و معاملات بازاریابی شبکه‌ای مثل: گلدکوئیست از نمونه های مهم ضرر است.
[iv]. موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص123
[v]. موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص132
[vi] - مستدرکالوسائل، ج5، ص217، باب30، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع): «إِنَّ اللِّسَانَ یَنْزَحُ مِنَ الْقَلْبِ وَ الْقَلْبُ یَقُومُ بِالْغِذَاءِ فَانْظُرْ فِیمَا تُغَذِّی قَلْبَکَ وَ جِسْمَکَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ حَلَالًا لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى تَسْبِیحَکَ وَ لَا شُکْرَکَ»
[vii] - بحارالأنوار، ج81، ص258، باب16،آداب الصلاة، عَن الرسول الاکرم(ص) قَالَ: «الْعِبَادَةُ مَعَ أَکْلِ الْحَرَامِ کَالْبِنَاءِ عَلَى الرَّمْل»
[viii] - وسائلالشیعة، ج17، ص 91، حدیث22056، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: «إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا أَصَابَ مَالًا مِنْ حَرَامٍ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ حَجٌّ وَ لَا عُمْرَةٌ وَ لَا صِلَةُ رَحِمٍ حَتَّى أَنَّهُ یَفْسُدُ فِیهِ الْفَرْجُ»
[ix] - خطاب سالار شهیدان به سپاه عمر سعد: بحارالأنوار ج : 45 ص8، «کُلُّکُمْ عَاصٍ لِأَمْرِی غَیْرُ مُسْتَمِعٍ قَوْلِی فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الْحَرَامِ وَ طُبِعَ عَلَى قُلُوبِکُمْ وَیْلَکُمْ أَ لَا تُنْصِتُونَ أَ لَا تَسْمَعُون»
[x] -پیشنهاد می شود؛ فایل تصویری سخنرانی آقای دکتر عباسی با عنوان «ربا، جنگ با خدا» را از اینترنت دریافت نمایید.
